Pannen die tegen elkaar aan kletteren, een machine dat een tekening maakt, het lijkt haast een laboratorium van een gekke professor. Met veel plezier waan ik mij als een kind in Nemo, als een ontdekker van de beweging.
Door Marijke Phoa
Jean Tinguely – Machinespektakel
1 okt 2016 – 5 mrt 2017
Stedelijk Museum Amsterdam
In het Stedelijk Museum te Amsterdam is de overzichtstentoonstelling te beleven van de Zwitserse kunstenaar Jean Tinguely. De werken van Tinguely zijn gemaakt met bewegende onderdelen van staal, luidsprekers, motoren, wielen en kabels. Na een restauratieperiode van anderhalf jaar heeft het Stedelijk een groot aantal werken weer aan de praat gekregen en het is een waar feest om te ontdekken wat welk werk doet. Want, enig nadeel, de werken kunnen niet continue draaiende gehouden worden. Door middel van grote rode knoppen op de vloer kan de bezoeker het werk in beweging zetten. Let wel: wanneer een bepaalde tijd voorbij is gegaan. Dus afhankelijk van de fragiele staat van het werk, en de destructieve aard van de beweging, is het mogelijk om een werk om de 4, 15 of 30 minuten aan te zetten…voor 12 seconden lang.
Toch valt het niet tegen om wat langer te wachten op 12 seconden beweging. De beweging zijn namelijk, tja bij gebrek aan een betere omschrijving, vrolijk makend! Een ronddansende veer, een heen-en-weer slaande stuk binnenband en een schroef die, ehm, gewoon schroeft (die was inderdaad dan weer net wat minder), een stel pannen die tegen elkaar aan kletteren, een machine dat een tekening maakt, het lijkt haast een laboratorium van een gekke professor. Met veel plezier waan ik mij als een kind in Nemo, als een ontdekker van de beweging.
Soms probeert het Stedelijk het werk wat te dramatiseren door een heftige spot er op te zetten. Voor de Mengele – Totentanz (1986) is dat zeker gepast. Dit slotstuk bestaat uit de resten van de boerderij van Tinguely’s buren, die getroffen was door een blikseminslacht en opgegaan is in vlammen. Het deed bij Tinguely het gevoel van een concentratiekamp weer opborrelen, de geur van verbrande dieren dat net zo goed mensenvlees had kunnen zijn. Uit die verschrikking wilde hij de stukken van de boerderij waarborgen in een kunstwerk. Een dramatisch lichtje is dan wel een mooie aanvulling om een dergelijke sfeer op te roepen.
Dat is wel even een andere inspiratiebron dan Gismo (zie afbeelding bovenaan, 1960) dat een fantasiedier moet voorstellen. De heftige schaduwen op de wand zijn daarbij niet heel gepast, maar ik kan mij ook voorstellen dat het Stedelijk wil compenseren voor het gebrek aan de beweging bij dit werk.
Tinguely maakt niet alleen maar machines. Zo hielp hij regelmatig zijn vrouw Niki de Saint Phalle met haar kunstwerken. Hield hij zich bezig met het ontwerpen van attracties en droomde hij van een gesamtkunstwerk dat uiteindelijk tien jaar in de maak was: Le Cyclop (1969). Maquettes van deze werken zijn allemaal te zien op de zalen.
Het archiefmateriaal en de maquettes die vertoond worden doen mij naar die tijd terugverlangen. Men mag op de werken zitten, maakt onderdeel uit bij het maken van het werk door verfbommetjes kapot te schieten en loopt rond tussen de kunstenaars. De afstand is nu groter. De bordjes met ‘please don’t touch’ zijn volop aanwezig en alle werken staan het grootste gedeelte van de dag stil.